Ο ΟΧΛΟΣ
΄Οχλος καλείται ένα άθροισμα συγκεντρωμένων ατόμων, τα οποία, τελούντα εν δεδομένη στιγμή, υ¬πό κοινή ψυχολογική επιρροή, ταυτίζουν τις αισθηματικές των καταστάσεις και αντιδρούν ομοιόμορφα ως ενιαία ψυχολογική οντότητα.

Προβαίνοντες αμέσως κατωτέρω σε εννοιολογική εξέταση του περιεχομένου του ορισμού έχουμε να παρατηρήσουμε τα έξης:

α) Κατ' αρχήν δια την δημιουργία όχλου απαιτείται ενα άθροισμα ατόμων. Ο αριθμός των ως προς μεν το μέγιστο αυτός τυγχάνει απεριόριστος, ως προς δε το ελάχιστον τίθεται σε περιορισμός. Τα άτομα πρέπει το ολιγότερο να είναι τόσα, όσα χρειάζονται για να αποκλείεται η κατά πρό¬σωπον συζήτηση. Πλέον των δύο λοιπόν ατόμων δύνανται να αποτελέσουν όχλο. Επίσης επιβάλλεται τα άτομα να μη είναι διεσπαρμένα, αλλά συγκεντρωμένα σε απόσταση διαγκωνισμού. Να υπάρχει δηλαδή συνώθηση. Από του ραδιοφώνου είναι δυνατόν να δημιουργηθεί όχλος έφ' όσον οι ακροατές πληρούν τις προϋποθέσεις ...


... δημιουργίας όχλου (σωματική προσέγγιση, κ.λ.π.).

β) Το φαινόμενο του όχλου δεν διαρκεί, είναι προσωρινό. Πραγματοποιείται υπό ορισμένες συνθήκες σε δεδομένη στιγμή. Εκδηλούται δη¬λαδή πρόσκαιρα και χάνεται μέχρις ότου εμφανισθούν εκ νέου οι προϋ¬ποθέσεις υπό τις οποίας συντελείται. Επομένως οι όχλοι στερούνται μονιμότητας.
γ) Τα άτομα τα όποια απαρτίζουν τον όχλο απαιτείται να τελούν υπό ψυχολογική επιρροή. Η επιρροή αυτή οφείλει αφ' ενός μεν να είναι κοινή, δηλαδή να ασκείται ταυτοχρόνως προς όλα, αφ' ετέρου δε να είναι ικα¬νή να κατορθώνει την ταύτιση των αισθηματικών καταστάσεων των. Η εν λόγω επιρροή εξωτερικεύεται με αισθηματικό ερεθισμό, ο οποίος όσο ευρίσκει κατάλληλη προδιάθεση, υποβάλλει εις πάντα τα άτομα την αποδοχή μιας αντιλήψεως και τα μετατρέπει εις όχλο.
δ) Τα άτομα του όχλου αντιδρούν ομοιόμορφος. Όσα όμως άτομα αντιδρούν ομοιομόρφως δεν σημαίνει ότι αποτελούν και όχλο. Ιδού εν παρά¬δειγμα: Μόλις τελείωση ή κινηματογραφική παράσταση όλος ο κόσμος κατευθύνεται προς την έξοδο. Παρατηρούμε δηλαδή μία ομοιόμορφη ενέργεια των προσώπων ενός πλήθους. Το πλήθος αυτό δεν αποτελεί ό¬χλο, εκείνο έκαστο των ατόμων πού το αποτελούν, ενεργεί έχον την ψυ¬χολογική του ατομικότητα. ΄Οχλος θα υπήρχε εάν ενεργούσαν χωρίς την ψυχολογική των ανεξαρτησία ως αναπόσπαστα μέρη μιας ενιαίας ψυχο¬λογικής οντότητας. Στον όχλο τα άτομα δεν αντιδρούν μεμονωμένα, άλλα ως συνθετικά μόρια της ομαδικής ψυχής.
Η ομαδική ψυχή αποτελεί γεγονός, το όποιον ουδείς αμφισβητεί. Εκεί όπου έχουν αναπτυχθεί σοβαρές διαφωνίες δεν είναι ή ύπαρξη της ομα¬δικής ψυχής, αλλά οι αιτίες πού την προκαλούν. Όσον άφορα εις τους γε¬νεσιουργούς λόγους της ομαδικής ψυχής ή της μαζοψυχής, κατ' άλλη ονομασία, υποστηρίζονται ποικίλοι και πολλές θεωρίες.

Κατά τον Σιγκέλε η ομαδική ψυχή οφείλεται στην υποβολή, η οποία απορρέει εκ μιας ηθικής μολύνσεως την οποίαν επιφέρει η μίμηση. Κατά τον Τάρντ η μαζοψυχή γεννάται εκ της μιμητικής υποβολής. Ο Ντούγκαλ ισχυρίζεται ότι η ομαδική ψυχή δημιουργείται εκ της αμέσου επαγω¬γής των συγκινήσεων. Σύμφώνα προς την θεωρία του το άτομο έχει την τάση να μιμείται την συναισθηματική κατάσταση των άλλων ατόμων, με τα όποια ευρίσκεται σε επαφή. Συμμεριζόμενο όμως την συναισθηματική των κατάσταση την αυξάνει με συνέπεια να εντείνεται η συναισθηματικότητα δι' αμοιβαίας επαγωγής των συγκινήσεων

Ό ΄Αντλερ ερμηνεύει την ομαδική ψυχή σε σχέση προς το αίσθημα της κατωτερότητας των ατόμων. Ο Φρόιντ τοποθετεί την λύση του προβλήματος στη «λιμπιντικήν» προσήλωση προς άλλα πρόσωπα. Κατά τον Ράϊνβαλντ η απελευθέρωση των επιθετικών παρορμήσεων των ατόμων, οι οποίες δεσμεύονται υπό της κοινωνίας διαφωτίζει περί της αφορμής της ομαδικής ψυχής. Τέλος ο Λέ Μπόν, την γνώμη του οποίου υιοθετούμε ως επαρκώς αποδεικνυομένη εκ της ιστορικής μελέτης των κοινωνιών, διατυπώνει την θεωρία ότι η μαζοψυχή είναι προϊόν της υ¬ποβολής, την οποίαν ασκεί ο αρχηγός, καθώς και της αμοιβαίας υποβολής.
Κατόπιν των ανωτέρω προκύπτει ασφαλώς, ότι η μαζοψυχή αποτελεί μία ποιοτικώς νέα ψυχή, μη σχετιζόμενη προς την ψυχοσυστασία εκάστου ατόμου του όχλου. Πρόκειται για κάτι εντελώς το καινοφανές. Είναι η μυστηριώδης συγχώνευση όλων των ψυχών σε μία απολύτως διαφορετική. Η διαφορά, όπως ελέχθη, είναι ποιοτική. Δηλαδή αν δέκα άνθρωποι λαμβανόμενοι ατομικώς είναι καλοί, ενεργούντες ως όχλος ουδόλως συμπεραίνεται πώς θα είναι καλοί. Η ομαδική ψυχή της οποίας μετέχουν εν¬δέχεται να τους παρουσίαση ως κακούς, καίτοι ως αυτόμονοι ψυχικοί ορ¬γανισμοί ήσαν καλοί.
Πριν προχωρήσουμε είναι χρήσιμο να προσθέσουμε μίαν θεμελιώδη διευκρίνηση επί της υποβολής, αφού αναφέραμε τον όρο.

Κατά τον φιλόσοφο Δημόκριτο («Κανόνες») υπάρχουν δύο είδη γνώσεως. Η μία εξ αυτών παράγεται με τις αισθήσεις, η δε άλλη με τη διάνοια. Την μεν γνώση η οποία προέρχεται εκ των αισθήσεων την ονομάζει σκοτεινή, γιατί αυτή στερείται της βεβαιότητας, ότι δεν σφάλλει, ως προς την κατανόηση της αληθείας. Την δε γνώσιν η οποία προέρχεται εκ της διανοίας την αποκαλεί γνήσια, γιατί τυγχάνει αξιόπιστος ως προς την κρίση του αληθούς: «Η μεν γνησίη ή δε σκοτίη»

Βάσει λοιπόν των θεωριών του Δημοκρίτου, ο άνθρωπος δύναται ν' αποκτήσει γνώμη επί των πραγμάτων, είτε δια των αισθήσεων, είτε δια της διανοίας. Δύναται ομοίως να μεταδώσει και γνώμες δι' αυτών των δυο οδών γνώσεως.

Όταν οι γνώμες, οι απόψεις, μεταδίδονται με τη χρησιμοποίηση της διανοίας, τότε μεταχειριζόμεθα τις συλλογιστικές ικανότητας του ατόμου, αποτεινόμεθα δηλαδή προς την λογική του, και με λογικά επιχειρήματα προσπαθούμε να του μεταδώσουμε ορισμένη αντίληψη.
Πράτοντες κατά τον προαναφερθέντα τρόπον, διαδίδουμε μίαν γνώμη, με την πειθώ. Απεναντίας αν κατά την μετάδοση κάποιας γνώμης, ακολουθήσουμε την άλλη οδό, τότε ουδόλως απευθυνόμεθα προς την λογική των ανθρώ¬πων, άλλα επιδιώκουμε την διάδοση της απόψεως μας, με αισθηματικά μέσα. Στην περίπτωσιν αυτήν κατά την οποίαν μεταδίδουμε μία γνώ¬μη, χωρίς την μεσολάβηση των διανοητικών λειτουργιών, το επιτυγχάνουμε με την υποβολή.


Όθεν καθίσταται πρόδηλος ή ουσία της υποβολής, καθώς και ή δια¬φορά μεταξύ αυτής και της πειθούς. Βεβαίως η πειθώ έχει το πλεονέκτημα ή φαίνεται ότι το έχει πώς θέτει τις απόψεις υπό κριτικό έλεγχο, άλλα αυτό εις την ζωή δεν αξίζει τίποτε. Διότι όπως απεδείχθη και καθημερι¬νώς αποδεικνύεται, ο τροχός της εξελίξεως των κοινωνιών γυρίζει χάρις εις το αίσθημα.
Ο Λέ Μπόν στο περισπούδαστο σύγγραμμα του «η ψυχολογία των όχλων» σημειώνει: «Πρέπει να λυπούμεθα πού η λογική δεν είναι καθοδη¬γητής των όχλων; Δεν θα τολμούσαμε να το πούμε. Η ανθρωπινή λογική δεν κατόρθωσε να παρασύρει την ανθρωπότητα εις τους δρόμους του πολι¬τισμού... "Ας αφήσουμε λοιπόν την λογική εις τους φιλοσόφους και ας μη της ζητούμε να παρεμβαίνει πολύ εις την διακυβέρνηση των ανθρώπων. Τα συναισθήματα όπως η τιμή, η αυταπάρνηση, η θρησκευτική πίστη, η αγάπη δια την δόξα και δια την Πατρίδα, τα όποια έως τώρα ήσαν τα με¬γάλα κίνητρα του πολιτισμού δεν δημιουργήθησαν με την λογική, άλλα συχνά εναντίον της»
Η επιστήμη πάντως έχει παρατηρήσει ότι «η διάθεση προς υποβολή προσδιορίζεται από την ηλικία, το φύλο, το επίπεδο της διανοητικής α¬ναπτύξεως, τον τύπον της προσωπικότητας και διαφόρους άλλους φυσιολο¬γικούς ορούς» (Γιούνγκ). Επίσης σχετικώς προς την αντίσταση την οποί¬αν καταβάλλει το άτομο έναντι της υποβολής ο Παυλώφ υποστήριξε ότι «η όλη αντίσταση εις την υποβολή — πλην των παθολογικών περιπτώσε¬ων εξαρτάται κατά μέγα μέρος από τον βαθμό της πνευματικής αναπτύ¬ξεως των ατόμων» (Journal de Phychologie 1926).


Στη συνεχεία θα περιγράψουμε συνοπτικά τα βασικά χαρακτηριστικά και τις ιδιότητας των όχλων, τις οποίες ο προπαγανδιστής οφείλει να γνωρίζει καλώς, δια να δύναται βάσει αυτών να ρυθμίζει την εργασία του.

α) Οι πράξεις των όχλων δεν κατευθύνονται και ούτε κατά διάνοια ελέγχονται από την λογική. Τελούνται πάντοτε υπό την απόλυτον επίδραση των ευμενών ή δυσμενών αισθημάτων πού δημιουργούνται από τις εντυπώσεις της στιγμής. Οι ό χ λ ο ι δεν σκέπτονται, αισθάνονται.


β) Κατά συνέπεια οι πράξεις των όχλων ως τελούμενες υπό την κυριαρχική επιρροή των αισθημάτων στερούνται προμελέτης. Είναι προϊόν¬τα αυθορμητισμού. Οι όχλοι λοιπόν δεν προσχεδιάζουν ποτέ.

γ) Οι εντυπώσεις αλλάζουν ευκόλως. Μαζί δε με αυτές φυσικό είναι να αλλάζουν και τα αισθήματα τα όποια αντιστοιχούν εις πράξεις. Ούτω μπορεί κάλλιστα να διαδέχονται αλλήλες ενέργειες πασιφανώς συγκρουόμενες. Οι όχλοι αγνοούν την συνέπεια, είναι ευμετάβλητοι.


δ) Οι άνθρωποι του όχλου δεν έχουν συνείδηση του ακατόρθωτου, του αδυνάτου. Θεωρούν τον εαυτόν τους παντοδύναμο και με απέραντη προθυμία επιχειρούν πράξεις, τις οποίες ως μεμονωμένα άτομα δεν θα τολμούσαν ούτε να φαντασθούν. Οι όχλοι αισθάνονται πανίσχυ¬ροι.

ε) Το άτομο ενσωματούμενο στον όχλο ενεργεί κατά τελείως διαφορετικό τρόπο, από ότι θα ενεργούσε εις την ιδία περίπτωση, αν δεν ήταν μονάδα του όχλου. Σε εγκληματίες, ως μονάδα όχλου, δύναται να επίδειξη υπό ορισμένες συνθήκες την ανωτέρα συμπεριφορά του πλέον ηθικού των ανθρώπων ή και αντιστρόφως. Ο όχλος μεταμορφώνει την προσωπικότητα όσων τον αποτελούν.


στ) Ό όχλος δεν διαθέτει διανοητικός λειτουργίας. Η ανυπαρξία της λογικής σταθμίσεως των πραγμάτων τον κάνει να πιστεύει και εις το οφθαλμοφανέστερο ψεύδος. Το γεγονός τούτο εξηγεί, διατί οι όχλοι είναι επι¬δεκτικοί της μεταδόσεως των απιθανοτέρων φημών. Οι όχλοι πιστεύ¬ουν τα πάντα.

ζ) Εντός του όχλου τα άτομα εξομοιούνται από πάσης απόψεως. Γί¬νονται μαζάνθρωποι. Ο μορφωμένος και ο αμόρφωτος, ο έξυπνος και ο η¬λίθιος, έχουν ομοία ικανότητα κριτικής των πράξεων τους. Ο όχλος εξισώνει τις ατομικές φυσιογνωμίας.


η) Οι όχλοι στερούνται μέτρου. Όταν απεχθάνονται, μισούν. Και ό¬ταν αγαπούν, λατρεύουν. Η μετριότητα είναι απαράδεκτη δι' αυτούς. Οι όχλοι καταρρίπτουν κάθε φραγμό, γίνονται υπερ¬βολικοί.

θ) Οι ό χ λ ο ι είναι σκληροί και συνάμα εχθροί κάθε αδυνα¬μίας. Θέλγονται από την δύναμη και την ακολουθούν. Όποιος δεν επιδει¬κνύει ισχύ δεν αποκτά οπαδούς. Οι μεγαλύτεροι δημεγέρτες ήσαν οι ιδρυτές θρησκειών, γιατί οι θρησκείες προβάλλουν την παντοδυναμία του Θεού.

ι) Οι όχλοι σαγηνεύονται από τις αυταπάτες. "Όποιος τους τις προκαλεί τους κερδίζει. Αυτοί δεν επιθυμούν την αλήθεια, θέλουν ψευδαισθήσεις. Το αποτέλεσμα είναι να ακούουν όχι εκείνους πού λέγουν τα ορθά, άλλα εκείνους πού λέγουν τα ευχάριστα, τους «προς ήδονήν δημηγοροϋντας» (Ισοκράτους: «Περί ειρήνης»).


ια) Οι όχλοι διαθέτουν φαντασία με πρωτοφανή αναπαραστατική δύναμη. Η φαντασία των εντυπωσιάζεται τόσον ευκόλως και αποκλειστικώς από τις εικόνες, ώστε είμεθα εντός της αληθείας εάν ισχυρισθούμε, ότι αυτό πού φαίνεται (φαινομενικότης) και όχι αυτό πού πράγματι υπάρχει (πραγματικότης) κατευθύνει την δραστηριό¬τητα των.

ιβ) Οι όχλοι αισθάνονται την ανάγκην να ακολουθήσουν έναν αρχηγό. Αναζητούν τον ηγέτη με την πρωτόγονη φυσική ανάγκην κάθε κοινωνικής ομάδος να έχει κάποιον επικε¬φαλής.

ιγ) Η τάση προς μίμηση ή οποία κυριαρχεί εις τα άτομα του όχλου δεν γνωρίζει όρια. Αρκεί να πραγματοποιηθεί μία πράξη από ορισμένο πρόσωπο και αμέσως μεταδίδεται εις όλους, οι οποίοι την επαναλαμβάνουν, υπό την αδυσώπητη επίδραση της μιμητικής υποβολής.